In de Nederlandse protestantse natie is de dominee altijd een belangrijke figuur geweest. Het is zelfs zo dat de Nederlandse staat in de negentiende eeuw een taak weggelegd zag voor predikanten van de Nederlands-Hervormde kerk in het "opvoeden van de Nederlandse burger". Predikanten werden op deze taak voorbereid tijdens hun opleiding aan theologische faculteiten. De parallel met de aandacht voor de imam is snel getrokken. Ook nu heeft de overheid specifieke aandacht voor de rol van imams die als religieuze leiders ook zo’n verbindende en opvoedende rol zouden kunnen en moeten spelen in het integratieproces van moslims. De verwachting is dat een in Nederland opgeleide ‘polder-imam’ een brug kan slaan tussen de moskee en de bredere samenleving.

In de vergelijking tussen dominee en imam is er iets interessants aan de hand. Tegelijk met de ontkerkelijking van de afgelopen decennia, is de publieke rol van de dominee sterk afgezwakt. De kerk is sterk teruggedrongen uit het maatschappelijke en politieke domein. De ‘gemiddelde Nederlander’ moet niets meer hebben van een ‘moraliserende dominee’. En in het publieke en het politieke debat wordt zelden of nooit een oproep gedaan aan de dominee om in te grijpen in maatschappelijke problemen, zoals drugscriminaliteit, huiselijk geweld, of het moderniseren van het religieuze denken.

Dit ligt anders bij de imam. Ondanks de secularisering gaat het debat voortdurend over hem, over zijn rol. Juist in de geseculariseerde samenleving wordt er des te meer van hem verwacht: een actieve bijdrage aan ongeveer alle maatschappelijke vraagstukken die Nederland rijk is. Om integratie te bevorderen, en tegen radicalisering.

De taken van de imam liggen in eerste instantie in het religieuze domein, binnen de moskeegemeenschap, waar hij het dagelijkse gebed leidt, de vrijdagpreek geeft, religieus onderwijs verzorgt en vragen van gelovigen over de islam beantwoordt. Maar intussen hebben de moskee en ook nogal wat imams een spilfunctie tussen geloofsgemeenschap en samenleving gekregen. De meeste moskeeën hebben een belangrijke netwerkfunctie in de wijk. Ik heb een paar jaar geleden onderzoek gedaan naar de maatschappelijke relevantie van moskeeën en daaruit kwam naar voren dat de economische waarde van wat er in Nederlandse moskeeën door imams, moskeebesturen en alle vrijwilligers wordt gedaan minimaal 150 miljoen euro waard is.

De taak van de imam is echter niet gemakkelijk. En iedere imam gaat er anders mee om. Taal kan een barrière zijn - niet iedereen is het Nederlands machtig. Bovendien ligt de eerste verantwoordelijkheid in de moskee en niet daarbuiten, en daar heeft een gemiddelde imam het al heel druk mee. Een meer of minder sterke oriëntatie op het herkomstland en de eigen religieus-politieke organisatie kunnen ook meespelen als redenen waarom de imam minder actief wil of kan zijn in Nederland. En ten slotte is er sprake van een algemene kwetsbaarheid die zich manifesteert op het moment dat een imam zelf actief mee gaat doen met het publieke debat: hij doet het nooit voor iedereen goed; daarvoor liggen de verwachtingen, de belangen en de religieuze overtuigingen te ver uiteen.

De Nederlandse seculiere samenleving verwacht niet meer van een dominee dat hij of zij actief meedoet aan het publieke debat. Maar het is wél zo dat op het moment dat een dominee mee wil doen, dat dat ook kan. Maar daar moet de dominee wel zijn of haar best voor doen en zich pro-actief opstellen. Voor imams geldt dat ze doorgaans juist meer teruggetrokken werken in hun eigen gemeenschap, bezig met zaken die vooral de geloofspraktijk aangaan: bidden, vasten, en allerlei vragen waar het islamitisch recht zich over uitspreekt. Maar van hen wordt dus wél zo’n pro-actieve rol verwacht in heel uiteenlopende maatschappelijke vraagstukken, variërend van gezondheidsvoorlichting, schooluitval, tot uitleg over de Nederlandse verkiezingen. En natuurlijk het veiligheidsprobleem van jihadisme en radicalisering.

Een imam kan dat niet allemaal alleen. Dat hoeft ook niet. Hij kan samenwerken met dominees en kerkelijke groepen, want ook zij hebben belang bij het laten horen van een religieus stemgeluid in de seculiere samenleving. Maar het is vooral van belang om de taken te verdelen. Het gaat niet alleen om de opleiding van de moskee-imams. Het gaat ook om de opleiding van een breed islamitisch kader, bestaande uit mannen en vrouwen die buiten de context van de moskee werkzaam zijn. Het is van groot belang voor de samenleving om in Nederland zelf de religieuze traditie theologisch verder te doordenken. Daarbij kunnen imamopleidingen en zeker ook opleidingen islamitische theologie aan Nederlandse universiteiten een rol spelen. En ook de Leiden Islam Academie wil die doordenking mee faciliteren.